|
1923
to 2015
|
Pu Pumzagin Suantah Dopmul theizingna
suongphum
Dated: 27-01-2016
|
THUMAPUI
A
hing na iit zing kapa uh Pu Pumjagin Suantah theijing na mualsuong, azi Pi Chingngainiang leh atate-leh-atute lung
kituoh tah a doh thei a kaum tah jieh un Pasen min kaphat masa hi. Thamlou in, aiit
azi leh atate anuosie ni 27.01.2015 a kipan kumkhat achin ni tuni 27.01.2016 a
tami theizingna muolsuong kidaw ahijieh in ka kiah semsem uhi.
Jacob
in ashikuon vaihah, atate kung ah kasha chieng in Izip gam apan kaluong hing
pokhie un len I Pu-leh-Pa te kivuina mun a hing potung un len, tuanah keijong hing
vui un achi hi. Pu Pumzagin in tam Zomi Colony ah mun leh gam nasat in, atate
toh na khosa a, tami mun ma ah aluong damsa jong akivui na ding in na lunggul pen
hi.
Tunin,
akhuo leh tui ten manghil lou in, a haan ding mun kilom tah pieh in lungkimtah
in tarik 27.01.2015 nin ki vuiliam ta hi. Muolsuon doh theina ding jong ahing
phalsah uh a, tuni Mualsuong kilom tah tung ding in imu thei ta uhi. A hagau
jong alungkim ngei ding kalam en hi.
Tuaban
ah tami laibu piching ahing suohna ding a hingna panpi, ka pa tungtang atheina
tantan ua kipan lai hing gielsah jousie te tung a kalung adam seng seng hi.
Thamlouin, ka Nu in tambang achiemte nading laibui neunou khat bolding a hingna
muong jing leh kazi Chinglianchin hing support na leh katap Albert Ginsangmuan
Photo editing hing bawlsah jing te tung ajong kalung dam thu kapuong hi. Tami
laibu Mangpa min thupi nading leh Kapa Pumzagin Suantah theijingna ding a hing
kibawl ahi.
Achinglou
leh aval aum leh Mangpa min in ngaidam kahing ngen hi.
Hauliankap Suantah
Delhi Khopi
I N
D E X
- Pu Khaamdal tapa tahpen
Pu Pumjagin Suantah tanchin
- A Laphuo dang dang te;
- Pu Pumzagin tu-leh-tate;
4. Pu Pumzagin theijing na lai-aat te:
1) Pi Chingngainiang, Azi
2) Pa Kapkhanpau, Phaiza
3) Pa Dalkhanthang @Dalthang,
Vengnuom
4) Pa Sianminlian, Kolkata
5) Pa Hauliankap, Delhi
6) Pa Mangminlun@ Boboi, Delhi
7) Nu Genevie
Chingmanngai@ngainu, Tuibuong
8) Nu Chinkhannem@Nemnu, Delhi
9) Nu Chinghauniang, Zomi
Colony
10) Upa Khaichinmang, Chief of
Tongdam
11) Upa Chinkham, Zomi Colony
12) Upanu Pi Thiamnu, Zomi
Colony
13) Rev. Kamkhozam, Tuining
14) Pu Suohchinkhup, Khienglam
15) Upa Ginsuanthang, Zomi
Colony
- Pu Zo suan apan Pu
Suantah khang thu
- Pu Suantah khangthu
- Pu Muammul or Dopmul
khang thu
- Pu Muammul khangthu
suutna
- Flow Chart: Pu
Lamzakham hainet teng
- Ka Pu Khaamdal tanchin
- Flow Chart: Pu Khamdal
leh atapa nite.
- Obrituary (Pu Pumzagin
atate leh asanggamte)
PU
KHAMDAL LEH PI NUAMZACHING ( Thangnoh tanu)
TAPA TAHPEN
Pu PUMZAGIN SUANTAH (1923-2015)
Pu
Khamdal tapa tahpen Pumzagin, 1923 kum in a
pieng hi. Apa mabang in, ama jong
mitaima ahi. A Nu leh A Pa in Japan gaal venjou in, sawt dampi joulou ahi jieh
un tagatah in a unau teng meng nou-nou lai ana kisomhui khop mama uhi. Pu
Pumzagin unau lah a tahpen hina toh anaute teng; Upa Vialzahau, Pi Thongchiin
leh Upanu Chingzaman amauteng ki enkoltuoh in nakhosa hi. Nasep hatmi leh mikukal ahijieh in anaute
teng toh Sielna khuo ah, koima neh-leh-tah dugoh lou sil-leh teng englou kei in
In nasuong zou hi. Mi thapha leh duangching, melhoi mama ahi natoh, Japan gaal
jouin sepaih ding in India sorkar in ana chiel uh hi. Hinanleh, a Pu in a naute
meng nalai teng a nuasie ding ana phasah sih hi. Thamlouin, Pupa daan a tapa tahpen in Innpi nuasie in gaalpot
ding pen ana ngaithei sih ua, ana phal mong mong sih uhi. Tuajou sotlou in
summet (business) bawl a Teddim, Falam, Khalkha khuo, leh Bangladesh,
India-Assam gam todong ana tuon suoh hi.
Pu Pumjagin ahileh atangval tung apan Tapidaw (Christian) ana hi ta hi. Anu leh apa tan
Loki in ana kivui nanleh ama pen in Tapidaw ana pawm a, Sielna hattuom jong
amau uh pawl puihuai na in nakiphut hi.
Amapen,
milungleng theimi jong ahia– Lavui hunkhop lawm-leh-gual ngaina, Nungah-Tangval
kisaina, gamngai lah ana phoh hi. Thamlou in sannem laa phuo siem mama jong
ahi. Nungah melhoi leh kamsiem mama khat tambang in laavui phuo hi:.
# Pal a gual leh
MangngaihChing sieng
Pheiphung suon tutvum
vakhawl ta’ng e;
Pallua chie lel ding hilou,
Suanboi a tuong tuibang luan
nuom e.
Kum
1952, July, 17 niin Nengzavung (Taithul tanu) toh a kinung uhi. Tualeh 1958 kum
in Sielna khua apan in Khienglam khuo a ahing lal(Migrate) a, tuanah mun leh
mualte ahing saat tha kia hi. Sotlou nua
in, August, 5, 1961 ni in asen zi Pi Nengzavung in aiit apasal leh ata teng
nuosie in ana peisan ta hi. Azi Nengzavung toh ta pasal 2(ni); Dalzahau leh Kapkhanpau, tualeh numei 2 (ni);
Chingmanngai leh Chingkhanmang a nei
hi. Pi Nengzavung pen naunei
jou a damjoulou
ahijieh in, ata sen nuasie hi. Zankhat nau ngeh nawitui duu in akap kap
a. Pu Pumjagin jong chimoh leh lunghel
in tambang in laa khat phuo hi.
Selung
siel ing zaalkhun tung ah,
Zanchiang
zang Vaiva ham tongluang e.
Khangthei louleng, zaalkhun tung ah,
Vonsen mai maw’ng e!, tuun in henem aw!.
A
Lungleen Niin tambang laa aphua kia hi.
Suunni
tumkuan he hing nemding,
Vangla a khawl chin-leh-tuoi,
Vang kungngai mubang lian sengseng
e.
Chin-le-tuoi lah galdot a zal, Angkawi
zua chin tuun Ching aw chiing e.
Pu
Pumzagin in Japan Gaal venjou in Japan Rifle khat na kem den a, Gamsa hunkhop
jong tampi Japan Rifle matoh naman hi. Sotlou in Sorkar in singtang gam a thau
umteng khom in, licence deiten ngetna bolthei ding in theisah uhi. Thau dei
mama ahi jiehin in, nikhat a unu Ngaizachiin pasal Pu Thangkhochin toh Phaipi(Imphal) ah thau licence ngaituo in vakuon uhi. Zuumpi(Office)
a kai chieng un mite a golthei mama ua, ama zawpi a U Thangkhochin pen mimeng
noukhat ahiman in milah ah hawmthaw huai
sa in, tambang in laa aphuo hi.
Chinthu
zatam a ngaitua ding vaimang lai ah,
Masuan
Chin mel neu e, Sienmang aw !
Lungdei khawl chiang, tuangtunna di’n,
Tung Pasien leh Chin chinthu hi e.
February
18, 1963 ni’n Chingngainiang toh Rev.
Kamkhojam siempu hina, khut ah pindan in ana kinung uhi. Pi Chingngainiang toh
ta goutan pasal 4(four); Sienminlian, Hauliankap, Pauminthang leh Mangminlun,
tualeh numei 3(three); Chinkhannem, Vungngaimang leh Chinghauniang nei uhi. Pumjagin pen mi chithei leh mi thutah
ahi jieh in Khienglam Hattuom a
sumkem in pangden kei hi.
Azi
Chingngainiang toh lieng kitu in Heipi-Heita jang in Tuithuul Loujaau
phaiphengpi kal in, janglou (tuilou) pari 5 val ana saatdoh hi. Akho mite sang in
jong Singtang lou lienzo hou nalai hi. Tualeh, Tuitha bang ah Kangloi nei a,
tuanah Vaimim leh Ann kam, Sing Kohkai chite ahun chin in kitatlou Pasien in
aneh senglou, mi tagate leh phuasuite nehding leh puohding tandong in ana
guoljol hi. Tua hunlai a mi chithei chie
kigente neiteng; Chi (salt) a bora (bag) a kitung, sathau (Dalda) a tin a
kitungna insung ana hita hi.
Angai
azi Pi Chingngainiang aphuoh lavui:
A
sing hi aw munzang lai ah,
Limlian gam mawng sing hi aw Niang aw.
Zuang leng Phualva tulga lawm bang nalim
ah,
Kei khawl vang niang aw e.
Khienglam khuo ateng sung un, Pasien
guoljolna, bu-leh-bal, Khaichi,Vaimiim, Annkam, Inn-ga leh lou-ga Taangpang
dimlet in ana nei jing hi. Tuh-leh-khal in mite sohpen leh Nungah Tangval
kholmum pen in na khosa uhi.
Kum
1979 in A Tate maban khualna in Lamka (Zomi Colony) ah apem lut ta a, Khienglam
Innpi pen Zomum a tualut in, atapa tahpen Dalzahau in aji;
Chingngaininiang@Niangkoi leh Pasien
goutan atan tapa thum; Ginzamang,
Ginsuanlal leh Thangsuanmung leh
tanu khat; Vungngailian, amauteng toh Zoumun Innpi ngah uhi. Pu Pumjagin pen mi khutsiem ahi jieh in
Carpenter naa semin, a tapa Dalzahau in Munsif Court ah sem in Zoumun leh Zomi
Colony ah na khosah tou uhi.
Pu
Pumjagin pen Khanglui lai hileh tang-aai thei dinmun a ding gige mi ahi. Mihat
leh mihangsan, miginum, mitaima leh nasep haat mi in chiemte ahi lai in,
alangkhat a mi hasie bai mama khat jong ana hikie leuleu hi. Khat vei azi toh
nikhat kilung nopmo in tambang in la aphuo moh hi.
!! Tumbang
vuaikuan, sumbang nungnual
Sian mang mai ah, tongchiam na, Niang
aw,
Theilou maw! Niang aw theilou maw,
Pham taleng suun naubang in nahing kaa
ngam nadiei ? Nieng aw e.
# A
sing hi aw munzang lai ah,
Limlian
gam mawngsing hi aw Niang aw.
Zuang
leng Phualva tulga lawmbang nalim ah,
Kei khawl vang niang aw e.
Kum
1982, March, 1 in tahsa damlou na jieh in a tapa tahpen Dalzahau in ahingna
beisan ta hi. Tuabepin, a tapa sepna ah atapa tang in Mumsiff Court, Lamka ah
tehnua in Peon na vasem hi. Zuum(office) a kaina tambang laa a phuo hi.
$ Tumbang
vuai kuon von banzal pebang ka zil,
Lun baanzal siemsil hing ging len len
ngai aw e.
Pebang zil lun tong naubang sang,
Ka san tuibang leluon khiel khiel e.
#Tumbang vuaikuon, Von banzaal pebang ka zil,
Vanmang baanzal siamsil Lawng ging zel e,
ngai aw e!
Siamsil
lawg ging, Tong kaluan leh,
Zoudam
tuibang le luan kha veng e!
Kum
1984 apan atapa taang in Munsif Court, Manipur Government nuoi ah Peon in ana
sem a, tuachin 2005 kum in asep na apan in full pension in ana potkhieh kia
tahi. Kum 12 jou March tarik 8, 2004 kum
in a tapa Dalzahau theizing na ding in MUALSUONG
kilomtah in a hantung mama ZOMUN hanmuol* adaw hi. Amualsuong tung ah atapa lim
(Photo) kilomtah mai leh atapa a tapna laa atuong sah vielvuol mai hi. Alaphuo
tam bang ahi;
@ Khomuol lum suong dawtam tungah,
Von aw na meel Va bang tuong hi e!.
Theisen nalawm hing jing zinte,
Lugdei houlung na kumpi ve aw!.
* Zomun hanmuol pen mata dam in
anil khah ding jieh in atapa Kapkhanpau in atenna num Phaiza Khuo lamka a phut hi.
Anu/Apa
taang a pension tan nasem jou tam kha naven, hinanleh atapa sepna nuo a sem a
full pension tan semjou kikhat maithei hi.
Tami jong mi damthei ahi na thuguh khat ahi. A damsung in ama suan-leh-hahte; tapa 6(guh);
tanu 5(nga), tualeh atate apan Tuu 39 (grand children), Tusawn 35(Great Grand
Children) leh tuu sawnsawn 13 (great great grand children) mel amu man hi.
Atate abawn in atumpen Mangminlun tan Zii aguon jou man hi. A moute teng amit
ngei in mu man a alungkim mama hi. Pasien guolzolna atan belapte lah a khat
ahi. Ama minlou mi 8 (giah) mel amu man
hi. Bible in ‘Tehsete
adingin atute uh amanglukhu uh ahi a, tate athupina khu apulepate uh ahi’-Thupilte 17:6.
A
pension zou 2005 kum Lungtang (Heart) a blocks anei jieh in Delhi ah, Escort
Heart Hospital ah operaton ding in um a, hinanleh stents mun thum a thuoh in
ahing hatdoh tha kia hi. A Hospital thupi dan leh Doctor te hoidan leh kamsiem
dan a en en a alungkim mama hi. Adieh in ama enkol Doctorpa leh Nurse akemte lungkim
mama in tambang in laa khat phuoh hi.
# Vondei masuon hammol lai
ah,
Doctor siem tong ka doh koi
aw e,
Tong
dong sangson, Sian hepi na in,
Amun sangpen ken vatang ing e.
Damdawi
nekawm kawm a ki enkawl in hun sawtkuom hattah in hinkhuo ajah jou in Tarik 9,
November, 2015 zan in BP stroke jieh in khothei lou in Lamka District Hospital
ah puah tung in um hi. Doctorte advised na nuai ah Imphal ah puah kia ahia,
RIMS Hospital, Imphal a admit in um hi. Tuachin Hospital apan December 1, 2015
in discharge in aum a, Game Village ah a tanu Vungngaihmang leh a tapa
Pauminthang kung a ki enkol tou hi. Tuachin, doctorte phalna ma toh December
10, 2015 in Lamka Inn lumsung ah puoh tung in, ki enkol tou jing hi.
Mihing
bangtan ki iit in kikem nanlei, Pasien programme sihna ituoh ding a guatsa, I
galzohni, tarik 27, January 2015 zingmawng nai 3:30 in a iit angaiteng leh ama
iit leh ngaiteng nuosie in ahing na peisan ta hi.
‘Sil
manpha pen, Itate leh ituute I nuasie thei uh, sum-leh-pai, sil-leh-ten, i
hinkhuo a I lamsate leh inakhol sahte ahijosih a, tualehmah in I mihiina leh
ginumna te ahinkhuo a amujing uh leh achiemte jingte uh ahijo hi’. – Bill Graham.
.(May His Life Rest In Peace)
A LAPHUO DANG DANG TE:
1. ATUPA GINZAKAP A
PHUOHNA :
#Sangkap gel a chinglou napi,
Katuai vontawi Ginzakap Pu hi mel ing e.
Sangkap gel ching Ginzakap Pu,
Manaw tang bang hingdam teitei aw.
2. ATUNU GINSUANCHING APHUOH
;
#Tun-sih,
Zua-sih lumbang kang sun,
Mangpupa
mubang kung ngaina lian seng sang e.
Ki
henem na khaubang sutsiam,
Von
Niang vontawi Ginsuanching aw e.
3. ALIM (photo) A PHUAH
NA:
#Ka pham nuachia he lungzuang zong,
Luanhi kailou ding, Duangsua pallou
henem tutkhol e.
Duongsuo pallou hekhuo tutkhol,
Chin-le-tuoi aw,
Melmu kidang tuam deudeu veng aw e..
4. NUNGAH LEH TANGVAL TE
LA;
#Theisen
gualtoh ngabang lenlai,
Vang mubang in ken ngai na veng
e.
I
lenlaite lungin gel lei,
Lungzuang kei muanmo na hi e!
5. SIELNA A TENLAI A LATE:
#Kawl chiang masuan na singnuai ah,
Chiin toh sang mang kasial nunnuam e!.
Chiin toh Sangmang kasial nun
nuam,
Khomual Han zai katawi nunnuam e!
6. NAUTE KUNG DELHI ZINNA LA
#Agam
vangla mualzatam, Seenlai jomte ngaina’n,
Ga-thaang bang a Ka vezel aw e.
I ki ngaina tutan then moh,
Damtui
kulthuh lailu bang kiamthei kei, Ngainou aw e..
7. KHOLUITE PHUAHNA:
#Pianna
zogam lei nunnuam zong,
Mualdawn Zouheisa bang kitawi aaw
e.
Mualdawn Zouhiesa bang kitawi
zong, ‘
Muisi bang tutan namlai e.
8. DELHI AHONA AZI
CHINGNGAINIENG APHUAH:
#Angkawi lungmawl nem nading,
Vaimang baanzal Vanleng tung
tuangkhom vai, Kang chi ngai aw e.
Vanleng
tungtuang, Sunni kimchiang, Delhi tuangtung,
Lunglai ga mung bang khau nalai e.
9. VANLENG TUNG A APHUAH’
Vonteng
komding Vantham zawl ah,
Phialva bang lamkoi ing, Nieng aw
e.
Sianmang Tongsua, Sumbang
tuahna,
I
Thesolonika bung 4:17, Vantham zol melmu’ng e ngai aw.
10 DREAMGIRL(MELHOI
LIANU) LA
Kazaal
mang a khawlpi,
Lungtua
kamu ngainou nahi koi aw e!
Khang
theilou a samgi bang khente bang,
Ngainou
nahi kai aw e.
11. SIALNA A A ZUNEH LAI A
PHUA;
Kei lah ningneh tai khovah/val,
Chiamkoi
lah khang theilou tajen maw lawm,
Khang
theilou a, suan damtui suang tah laa in,
Kawi
hei taven maw lawm.
12. NILUM AWINA LA
I Von sausuan atung sang ah,
Suun nitum chiamzel ing, ngai aw e..
Suun nitum chiam, khattang tutkhawl,
Tunsah ningbang, ngui veng aw ngai
aw e..
13 LOUHO HATNA LA:
Tutkawl
tawi hiembang hat lua lawm,
Kumchin mising khomual suah lawm aw,
zumhuai e!
Kumchin missing khomual suah lawm
aw, Zumhuai!
Theilou sing tunnu kung ah, gam
huiva bang mau zong zumhuai.
14. TUIDAM NUNGAH TE TOH
ALI LAPHUOH UH:
Pasal:
Nikhat melmu tongsaan hounuam ,
Na melhoi ching nuam ing lawm aw e.
Nungah: Melhoi chin ah taang nung
lailen,
Ken hing le chi’n, nuam ing lawm aw
e.
15. A SANGGAMNU THONGCHIN
ZUHUAN APHUAHNA:
Katuai
ningsah khuai bang khum nou,
Ka lunglai mangbang hing ziel kei
e.
Vabang pil nang ka chi vang in,
Ningzu bel a ka lengkuai;
Zangvai va bang pilna mel mang e.
16. DELHI DAMDOI INN UMLAI
APHUA TE.
Theilou
singta hammol lai ah,
Ka muan aw, Kapmuanniangpu ka muan
aw.
Sian sung jingvai ahom ding a ka
muon,
Ka muon aw Sangmuan’nu ka muannu ka
muan aw.
17 DELHI KHOPI ANOP DAN
TAP NA:
Delhi tuolpi solkha bang taan na mun ah,
Vonte toh niangtui ka kuai hia niang
aw e.
Niangtui donna a mun sang a
Nunnuam tut vumkhol sung ah ngai aw
e.
18 GINSANGMUAN NU
SINGPI-NEHTHEI BAWL A PAHTATNA:
Siansung
jingvai na homsiam a’
Sungdu nek niang ei tulkim chie,
Sangmuan Nu aw!
I siansung a damtui i don;
Tang bang don non kit kilom sang e!
19 DELHI A SINGPI DON NA
LAA AHI.
Pupa
gual gen Delhi mun jang von te toh,
Vabang
ka len koi hia niang aw e!
Vabang lenna vondei toh,
Sungdu niangtui ka don koikoi hi e
niang aw e!.
20 DELHI DAMDOI INN UMLAI
A ALAPHUO TE
Vondei
masuon hammol lai ah,
Doctor
siem tong ka doh koi aw e,
Tong dong sangson, Sian hepi na in,
Amun
sangpen ken vatang ing e.
21. AZI A LUNGKIMLOU NI
KHAT A APHUOH;
I tung solkha nithum senlai dong,
Kei la siang hing dawng thei non
keng e ngai aw e
Siang jong ding a tangbang dam na ,
Tuibang siang thei nai kei e ngai aw
e.
PU
PUMJAGIN ZI-leh-TATE :
A: Pu
Pumzagin leh Pi Nengzavung (Taithul tanu) sungkuon apan:
1.
Pu Dalzahau
2. Pi
Chingmanngai
3. Pu
Kapkhanpau
4. Pi
Chingkhammang
Pu
Pumzagin leh Pi Chingngainiang (Kunhen tanu) sungkuon apan:
1. Nu
Chinkhannem
2. Nu
Vungngaimang
3. Nu
Chinghauniang
4. Pa
Sienminlian
5. Pa
Hauliankap
6. Pa
Pauminthang
7. Pa
Mangminlun
DALZAHAU
& Ninagzadim ( Thangsing tanu):
1. Pu Ginzamang (kilenailou)
DALZAHAU
& Chingngainiang ( Baite tanu):
2. Pu Ginsuanlal &Thanghoichiin
(Manlun tanu)
(i) Hauminlun
Pu Ginsuanlal & Pi Ningkhohoi (Mate
tanu)
(ii) Niangmuankim
(iii) Thangsuankhup
(iv) Chinglunchawi
(v) Dimhoinuam
3. Thangsuanmung, Azi Hachumlo, Naga tanu
te ahi
4. Vungngaihlian
CHINGMANNGAI
SUNG KUAN APAN:
5. Mary Thangngaimang
6. Johan
Chinsuankhai
7. Lucy
Chiinngailienching
8. Geneviev
Nienglienkim
9. John
Ginzamuon
10 Mathew
Chinmuanlian (um nawnlou)
KAPKHANPAU
& Luoigouching (Baite tanu):
11. Pu Haukhanlam
12. Tunsuankhup & Hoingailun ( Thanggeu
tanu)
(vi) Paukhanthang
Tunsuankhup & Niangneilam (kunhen tanu)
(vii) Chingnunhoi
(viii) Lamminlun
13.
Vungsuannieng & Haukhanlam
(Taithul te)
14.
Ginmunlien &
Chinzamniang(Tungnung tanu)
(ix) Paumuansang
(x) Chingzokim
15.
Chiinhoikim
KAPKHANPAU
& Nengkhochong ( Khongsai tanu)
16. Ngaideimuanching,
CHINGKHANMANG
SUNG KUON PAN :
17.
Dimhoiniang, apasal David (Anal te)
18.
Niangneilam, apasal Sohkholal
(Haokip)
19.
Niangzahat, apasal Pauminlun (Samte
te)
20.
Khamlianpau & Niangneichin
(Samte tanu)
21. Haulianthang
CHINKHANNEM
SUNG KUON APAN :
22.
Niangdeiching, Lab. Assistant AIIMS
23.
Thiemngaimoi, M.Phil (JNU)
24.
Sienhoimuam,
VUNGNGAIMANG
SUNG KUON APAN:
25.
Chintonghoih, GNN Nurse
26.
Ngaideimuanching, Teacher
27. Thonglunlal,
BA, MU
CHINGHAUNIANG
SUNG KUON APAN :
28.
Nienghuaikim,
29.
Lianlunthang@Thangpu,
SIANMINLIAN
& Chingneikim (Kunhen
tanu) apan:
30.
Niangsuanboi,
31.
Chingneihoi,
32. Manghoiniang,
33.
Kapmuanniang,
HAULIANKAP & Chinglianchin
(Phiamphu tanu)
34.
Ginsangmuan K Suantah,
PAUMINTHANG
leh Hoikhoching (Taithul tanu)
35.
Nemzokim,
36.
Manghoikim,
PAUMINTHANG
leh Pi. Chingkhosiam (Tungnung tanu)
37.
Hatdeiching,
38. Niangnunnuam
MANGMINLUN & Naomi Haumuanching
(Manlun tanu)
39. Nianghoikim
(TAPA 6 LEH TANU 5 a nei a,
tuu 39 Leh tusawn 10 mel amu hi).
PU
PUMZAGIN MINLOU A KIPHUO TENG::
01. Pa Ginzakap - Ni Thongchin tapa nihna.
02. Nu Ginsuanching –Pu Vialzahau tapa .
03. Pa Ginzamang –Pu Dalzahau tapa
04. Pa Ginsuanlal - Pu Dalzahau tap
05. Pa Ginmunlian - Pu Kapkhanpau tapa
06. Pa Hauminthang - Nu Chingkhanmang
07. John Ginzamuon - Nu Chinmanngai
08. Tv. Ginsangmuan - Pa Hauliankap tapa neisun.
Ka nupa ua pangkhom in lou kahou uhi; tuilou, kanglou,
siinglei chite ka hau uh. Kukal tah in na kasem ua, koima neh ka dugaw ngai sih
uhi. Tulou pari 4 val ka hou ua buvel chieng vel in jong tha kala ngai vateh
sih uh hi. Ken abuphai ka nawn a, aman anavel a, nitah chieng in ka nga teng
teng uh inlam ah kakai jel uhi. Koima tha jong ka la ngai sih uh hi. Ahatlai in
azi-ate te ahing thunun jou mama hi.
Ahun zahdan ahileh; Zingmawng phalva
a thoujing mi ahia, phabi doupi chi umlou tuivot chiim toh kijing silzing mi
ahi. Nitah lam chieng in gamvah diing in akuon a, Sakhi (Deer) pum bang ang po
zel hi. Achang chieh Saku (Porcupine) bang apum in ahing puo jel hi. Tualeh
ngabawm dawh jong afel mama a, tatlou in ngago sago khin ah kikhai jing hi.
Mifel pa ahizieh in azi-atate muinam ang ngolsah mong mong sih hi. Ahat daan
peng gen seng ding ahisih hi.
TAM
LAVUITE AMUOL TUNG A GIEL DIE KAPHUO AHI:
‘Sah
duong tullou ngai na khawl nang,
Minthang chieu lung suong ka tel hi e!
Laukha zang huikhin hing lang ou,
Minsel Ginsuanlal pa tawh, na taanglai zom tawh’
@‘Koi Ilanglam Ihuong zawl ah,
Genlieng zang
huikhi hing laang ngaih gim nam aw e’.
@‘Ngaih
gim nam e ka luonghi toh,
Kawl chieng snag bang ka nou nou aw e.’
@‘Vonteng ziingzin tuong hing tung dia,
Na zuo hoi a hei kachi diei?
Gelmaw na veng e!
Gelmo veng aw sen a ngainou,
Kei nang ngai nai maw na laizom toh.’
Um lai veilou ngai nang lawna ka duong,
Khuom sing bang kidou la e.
Himjing zalmang
mel ka’ng mu chieng;
Zoulei taang bang idam khomlai izil koi hi e.’
Dalthang@Zogam
Kou
Inkuon a ding a, ka Papi Pumzagin pen atopna ahing hita man in, phung leh tang
to kisai tamlou hing gen ding kahi.
Kapu
uh Dohmul kichi (tunitan a dopmulte mi ahing chi na) suon ka hi uhi. Pu Dopmul
in hah leh suon tapa 5(nga) anei a, amaute; Pu Mulpi, Pu Hawlhang, Pu Kunhen,
Pu Hanthual leh Pu Guizo ana hi uhi.
Tami Unau ngate laha Pu Hanthual hahte kana hikia uhi. Pu Hanthual in
tapa 5 (nga) ma anei a, amaute; Pu Tonglang, Pu Lamzagin, Pu Khamgo, Pu Tansel
leh Pu Lamzakham te ana hi uhi. Pu Lamzakham pen Pu Vumvial pa ana hi hi. Kapu
Vumvial in azi Pi Dimngai toh tapa 4 (four) ana nei uh a; Pu Tuonthang, Pu
khaamchin, Pu Tongkap leh Pu Khaamdal ahi. Tapa neupen Pu Khamdaal leh Pi
Nuomchingte tapa tahpen Ka papi Pujagin ana hi hi. Amaute una 4 (li) ahi ua; Pu
Pumjagin, Ni Thongching, Pu Vialzahau leh Ni Chingman ahi uhi. Kani uh Chingman
2009 kum in ahing beisan ta a, Kapa Vialzahau in tarik 27.11.2013 ni in ahing
na muolliem sankia ta a, Kani uh Ni.Thongchin pen in 2015 mama in ahing na
mualiam santa hi.
Ka
Papi Pumzagin kum 1923 in singhat khuo ah apieng a, 1943 in Sialna khuo ana sat
uhi. Sialna khuo ah kou atate; Ka U Dal @Dalhau, Kei, Kappau leh Chingmanngai
kana pieng uhi. Ka Pi Nuamching leh Ka Pu Khamdaal sih danthu kana kan peh a, ahing kihil dan
in, Kapu pen Mangkho lai in ashi a, tualeh Kapi pen bumong bal hun in ashi hi
achi uhi. Tulai simdan hileh Kapu pen April hasung lah in ashi a, Kapi pen
October/November hah lah vel a shi ahi (Bumawngbaal lai a shi ahi achin man
un). Kumkhat sung a kijoh uh chi ding ahi. Sawtpi tah zangkhal ahi jieh un,
kithawih na chituom tuom leh Aisan jousie ana ki thawih suoh hi. Hichibang a
Damlou sin a aum lai in, lung juong tah in tamla aba phuoh hi. A gen ut
na in tambang damlou in umta leng jon, ana thahat sa kahi achina in tami laa
aphuo hi:
Athu lenvui akai zong in, Suan
vawntawi kajau lou e!
Hing lel ve ua, khokim guol aw,
Kamkei bang gielsa hing e.
Tambang
la phuo kom kom in genthei tah in ana shita hi. Kumkhat sung a kijui ahi jieh
un, a tate uh taga hinkhuo sotpi ana jang uhi. Kum 1952, ka nupi Nengjavung toh
akiteng uhi. Kum 1958 in Sielna khopi nuasie in Khienglam ana tung uhi. Sil le
ten, neh leh tah thagum a semdoh in, ana chithei mama hi. Hun sotlou nua in, ka nupi in 1961 in ahing
na shi san kiata hi. Azi in anuasie jou, hunkuom khat atang (single) a hun
amanjou in, ka Nupi Nu Chingngainiang toh 1963 kum in ahing kinung kia uhi.
Ka
Papi Pumzagin in, tapa 6 (guh) leh tanu 5(nga) ana nei a, ei Zomi te ading in a
khanpha mama leh damsawt pawl a chiemte thei ahi. Kum 1979 in Zomi Colony ah ana teng a, tualeh
mun-leh-mual lienpi ahing khuol a ana khosa tou hi. Tunitan in Pate lamsa
behlap jou atate kaum jou naisih uhi. Ka kiletsah ding uleh kaki thupisah
nading uh bangma kapa lamdoh satung a ka belap jou ua, tua leh mah in akeh deu
deu ahi nalai hi. Insung vai toh kisai ah, Sorkal toh tangpang kitang thei
sepna neuneu kana sim chiet ua, hinanleh a belapjou pen kium nailou phot dan
ahi.
Kum
1982 in atapa tahpen Dalzahau in tahsa damlouna jieh in ahing nabeisan a, tua
asepna mun ah Pu Pumjagin in kum 21 sung (1984-2005) viveng sem kie in ful
pension tan asem kia hi. A tapa sepna nua, a pension tan semkia ichi chieng in
mi damthei mama leh hat mama ahi ichilou theilou ahi.
Japan
Gal ven jou in, Zouthau khat a licence toh hasapi in ana nei a. Tuami thau
mikhut a kum 10 ving veng na tham sa pen, kou ataten abang bang in ipa gou nei
masa pen chin in kasui kia ua, kum 10 zouin katat khieh sah kia uhi. A thau kem
pa jong jolthei jolmo a kizol in, tun ka kemjing nalai uhi. Colony, inn mun tegel toh, tunia ama lamsa
kakep te uh ahi.
Pulang
te vai a, Kapu uh Pu.Pumkap Thangnoh te ahi. Insung ah tuin ka Papi ahing umlou
ta a, Insung pute jong kiheng jat mai ding ahita. Zo tawndan in, ahandal ni
Pute ni ahiding a, tuami hun jou in Insung pu pen Pu Khupkhenmang ahing hita
ding hi. Kenjong ka natuoh ta a, lamdang
kasah sim hi. Tunua chieng apan
Sienminlian apat anuoi lang a te insung pu pen, Pu Khupkhenmang hing hita ding
ahi. Pu Pumkap a ding a tami insung pu hina atopni ahi ta ding hi. Ka Insung ua
ding a, ka Papi atawpna ahita a, jong tahpa tahpen ahina toh Ka lapi uh kahing gen ding a, tami lapipen na pute uh
lapi akibat leh unau khat ihi chi nana thei ding uh ahi. Nidang lai injong
tambang ma in ana kithei jel uhi.
PU HANTHUAL LAPI:
Khuomual pheilam tam dil diel,
Vuisai ka kaina hi e!
Vuisai kakai thangjom aw!, Lalmang
ka en thanjom aw.
Mutei jing zin in nei ing,
chimtui kanam tem leh e.
Chimtui kanam tem leh e,
Taiteh toh puonbang thuong e.
Lungdei kang thal lungdei nou, pheiphung
sialbang dih e.
Thai khuo kani nu nalungching
e, gaptui ningju ei na the.
Leidaw san pialpual lai ah,
kajuon tanlai a del e.
Keiman nu loubang thuo ing,
taiteh toh puanbang thuong e.
Kolni hing suoh ka pa tang
tung ah, saikhuong lungdei belbang phou ing e. Huikhi hing lang kappa tang tung
ah, phaisa simlu huikhin sem va ngeu.
Tu
leh tu a, Ka tulpipa pa Kamchinthang, atapa Chinliankhaimung leh atupa
Thangbullian ahia, tu in Moreh ah akhosa uhi.
-
By Pa Kapkhanpau, Phaiza
Ka pa S. Pumzagin chanchin ka
theidan; kei 1954 in Sielna Village, Singngat Sub-Division ah ka piang hi. Ka
pa in sanggam pasal khat, numei nih lei keitoh sim in mi lii ka hi uhi.
Tuamabang in kei zong ka nu Nengzavung in ta pasal ni, numei ni in ang beisan
ta hi.
Kapa chanchin – Sialna Village apat
in 1958 in Sehken Village a, a sungpa Dongzachin Taithul bel kom in ang pemlut
uhi. Ama mi thahat leh mi muanhuai, Sehken ah a thahatna in tempawng khat tawi
in tuithuk ah lou khat avat a, pari 4 vel tuilou a nei hi. Tua zou in kanglou
Ngulkap Mantuong a pari 3 a lian alei kia a, aankam, vaimin a hoi in a hoi a, a
hau mama hi. Tuilou a zong pot 60 + 80 vel ala gige hi. Bawng leh lawi a nei a,
Tam bawng lawi apan Bawngnoi jing kal baita in a juut jel a, asielpi in niteng
glass khat adon jel hi. Tami a phattuam pi mama hi. Ka Nu Nengjavung hing gai
kia in, nau neiding hingbuai sia in, anau pum in Sehken khua ah 1962 kum in ang
bei san hi.
Kei ka neulai ahi ah, bawng leh loi
ka ching thei panpan hi. Lawi khih dia kuan Nengchin tuilo gei ah lawi kakhi
ah, tua na ka uplai ta in ang ki han hi. Kappau na Nu shita, na Pan Pauthuam va
hanta un ang chin ahing gen uhi. Ka Pa
in ahing na iitdan ka min tahtah in jong hinghan ngamlo in, Pauthuam ang chi
hi. Kei jong innlang ka pei ah, Ka Pan
Pauthuam, “na Nu tham ou” ang chi in akap hi. Ka nu in ang beisan nua in, nutha
khat nu Chingngainiang, Belbing khua a um toh ka pa ahing kiteng kia ua, ta
pasal 4 leh numei 3 ang nei kia uhi. Kei school ka kai ah, inn a ka um sunsun
in ka pa in Pauthuam, na lawi tung ah
tuang aw ang chi hi. Khuam leh sing pen
lawi in akai jing ahi mai hi. Mitha hat ahia, jingmong cia Hei leh Tempawng toh
a pawt a, Khuam 3 leh 4 chi vel jingtha
in a bawl jou hi. Ama ahat in adam thei a, sum a chil ah, sum amute siki makhai
akhol ah tua chin 1969/1970 vel in Zomi Colony a plot khat Rs 300 in a lei hi.
Tua le inn a lam a, 1972/1973 vel in Colony ah laisim in ka om theita hi, tuana
a class X tan ka zou hi. Ka pa hinkhua ka et chiang in nuammo sa in ka satan
kapia hi. Ka pianpi ka u Daljahau in 1st March 1982 in ang beisan a,
ka tupa Thangkhanlal MLA 60 singngat ahi laitah ahi. Ka u Daljahau pen munship
court a peon nasem ahi. Die in harness a ding in azi Chingngainiang a dingin
Magistrate kung a Thangkhanlal toh kava ho uhi. Magistrate pu in numei ah peon
hi theilou ding, ken pen ka u tang a pang ding in ang chi tah in ka mou pen
object a bawl ta hi. Kei pen ka ut sih hi. A jiah pen contractor ka hoi bawl
laitah ahi ah, peon vel ka nui aja giap hi. Imphal to Churachanpur, Zomi Colony
ka tung a, ka pa pen mistri(Carpenter) nasem, mi inn bawl a kilaw, nasem
innbawl gimta in ang tung ta hi. Ka et leh ka lungsia in, pa magistrate sappa
in numei hi thei lo ding ang chi hin, ka u kham pen peon ken la deilou nangla
mai in kachi ta hi. Ang nui a ahitheileh hing bawl tave ang chi hi. A jingni in
Certificate extra ka bawl a imphal a Court lam kajuan in ka pei ah, numei
hitheilou ahi leh tampen apa ahi, a Pa pehmai vaai chi in Pu Thangkhanlal, MLA
toh ka vagen kia uhi. A nivei na ah court in order die-in-harness post ka pa
S.Pumjagin chi in order ang suata hi. A order tawi in kapa toh Bishenpur
Magistrate Court office ah kapa ka join sahta hi. Tuana apat in ka naute laisim
thei in ang khanglian uhi, tam hi ka silbawl dih pen. Tua laitah in ken pen
contractor lungmuang tah in ka um hi.
Thu tampi gial ut nanleng, kapa in ang iit ang
ngaina ka thei a, ka lung akim mama hi, kapa tungah. K pa S Pumjagin mi thahat,
a sanggam teng jong lungkham sahlou in a thateng in na asem a, mi thupi ahi. Sehken Village a katen lai un,
Geljang(zomun) ah zong inn khat anei a, vaimim, ankam kolte pu Keslal saap toh
kipol in a um uhi.
Tu laitah in kei pen mission veng,
Hiangtam Lamka ah ka um a, 2006 in Zomun Phaiza Village ka sat hi. Ka nau
Khuppu, Assam Regiment a Havildar pension Chief in kabol a, tu in inn 2 kanei
nalai hi.
‘Pipau saat sa S.Phaiza, Burma gam,
India gam ah pupa satsa S, Phaiza
sat in ing e’
(Pa Sianminlian ahileh Pa Pumzagin leh Nu
Chingngainiang tapa tahpen ahi.)
Ka
Pa tanchin genthei nalai ding a damna hing pieh Pasien min kaphat masa ahi.
Ka
neulai un Khianglam khuo ah kana teng ua, ka Pa hatna leh taimatna jieh in Khienglam
ka umsung un bangma tasam lou in kou atate ahing na umsah hi. A nasepte ka
ngaituo chiang in, kou atate ahing deisah na, koima neh englou ding chi ahi ngei
ding chi kathei hi. A nasepte tambang ahi:
- Tuithuk a tuilou sangam 6
(guh) kana bol uh ah, Bulah hun chiang in tangsal dimlet jen in ana koi
ban ah, insung lah a jong a bora bora a kitung te kamit in kana mu hi.
- Khienglam kho geilam ah,
kanglei abol a, Vaimin leite ana bol a, alah hunchiang tuangphei dim dim
pin ana kikoi a, nitah chiang ka Pa in ahen khom a, insung ah jal ahung a
adim dim in ana khai hi. Tuami lou mama ah, phalbi lam chieng in Ankam leite
abol kia jel a, alah hun chiang Ankamtang a pot pot (bag) in hing puo a,
Lamka lam ah ava hehsah a, Ankam thau atin tin in ahing pokia jel hi.
- Sigtang loute jong ana bol
jing a, Baal leh meh neng te ana tuu hi. Singlei lianpi te abol a, atah
hun ciang in atam thei mama a Geljang leh Lamka lam ah ava jua jel a,
Puansil nihten koute ading ahing puoh jel a, ka kipah thei mama uh hi.
- A tate meh alh leh muinam
neh ding deisah in alou kuan jou chiang gamte hing vahsuoh jel a, achang in
Sakhite, achangin Saku te ahing pojing hi. Pa fel mama ahi chiang jingkal
athou bai mama a, nga thang te, ngabom te ava jing vil jel a, ngabom a
ohte thungpi dim in ang puah a, len a ohte innmai chiingban, ahilou leh loibuh
khuam leh khuam kikal vel ah ana khaijel a, katho chiang un kava sunkhe
jel ua, ka kipah thei mama uhi.
Huchin
1980/1981 lah vel in Zomun ah kana kituon suh ua, huban ah atate ding khual na
in Lamka, Zomi Colony ah 1984 lah vel in kana teng suh kia uhi, tuanah pan
atate Lamka a lai ana simsah hi. Zomi Colony kang tungphet un louhaw nasep ding
um nonlou ahi man in, Mistry nate sem in a tate ana khanglian sah jou hi. Ka
ngaituo tha leh ka Pa nasep daan hi, ana hasa ma ma ding in kana ngaituo hi.
Likhai mun, Tuivai pang ah jong ama ngentang in ka Pu Thangkhenkhup,
Conractor’s Buldozer Engine ngah in ana umkha hi.
Kapa
hi ana hat a kou a tate hi bangma semlou in mii ahing suah jou hi. Kapa hing
iit na leh hing deisah nate kou a taten kathuh jousih uhi. A hatna, afelna leh
a nasep jousia jong tutanpha in kou a tate koima a phajou ka um naisih uhi.
‘Naupangte aw, Mangpa ah na nu leh na pate uh thu mang un, tuami sildih
ahi. Na nu leh na pa zatat in, thuakhu thupieh chiem nei masapen ahi, tuachin
nang ading in hoi van in, lei a jong damsawt ding uhi’. Ephesa 6:1-3
Tami
Bible chang Nipi zingmawng chin in insung kim dimdiem a simdoh jing ahi. Kapa
in insung kikhop, adieh in Nipi zingkikhop angaina mama hi. Ka khothei a kipan
Nipini chin in zingmawng Ankuong kikhop kanei zing ua, tami bible tang aman
hing simdoh in kou azi leh ataten kajui vadiem uhi. Tualeh, ka lapi uh ahileh,
‘Zingdam solnou Hundampa len nagam nuam ah’ –Labupi 72, ‘ Ni loupi hing tung
ding hita’ leh ‘Kapa nahi ka Pasien ngei nahi’ chite ahi.
Tami
thu leh laa, Kapa kam apan kana neu theite Sam 23 chite in ka hinna theilou kal
in ahing na chom jing hi. Kapa ahileh, Zilsahtu Pa ahi chi kathei semsem hi.
Nasep hakat mama mi ahia, atate jong nasep, adieh in khut siem silbawl lang ah
jong ahing na sinsah a, tuni atate professioner pi hisih uleng jong insung
ading nana kouma khut in kakibawl thei chiet uhi. Kapa hi Sinsantu ahi.
Atangpi in, Kapa hinatah theilou ten michip pa
achi maithei ua. Adihtah hi, keijong kamu na tan a, sum ahin van ahin apoina
lou a jang lou mi ahi. Athang aval pai thang chite jong ama deidan hilou hi.
Ama sum-le-pai amoh a jahmai ding a utlou mabang in midangte (atate tel in)
sum-leh-pai mohna jahthang pen motna ahi achi hi. Midang suup nading mong mong jong
angaituo sih a, jong ama suub nading jong abawl vateh sih hi. Ama metna ding in,
midang supp khah ding jong ut vetlou hi. Mi neisa jong athawn in ane vateh sih
a, jong adeigo ngai sih hi. Tuajieh in Kapa pen mi ginum, mi chitah leh ama
neisa leh lamsa a lungkim ngeng ngong mi ahi. A damsung in koima poi akhoi sih
a, jong agense vateh sih hi. A khangual ama tung a lung nopmo na nei kikhal
mama ding ding hi. Kapa’n a ginum na leh a chitah na ama hinkhuo mama
(practical) in ahing ensah tontung jou hi. Pa tahtah hi vawt e!.
Kapa
in ahingna ngai mama a, kenjong kangai hi. Inlang a kakithuoh uh chilou, Delhi
ajong hunkuom khat kana umkhom uhi. Kapa hinnopdan kagel thakia chieng in
mivangpha ahi kachi louthei sih hi. Ama penin, Bible gen bang a ‘nangma nahi na
bangbang in lungkim in’ chi hoitah noukhat in nathei chien hi. A umna, atouna,
anehna, adawnna leh adang bangkim a um dandan in lungkim kim jieu hi. Kapa
ahijieh a kaphat na hilou in, mihing ama bang a lungkim hit hiet kana mu vang
mama hi. Aw! Keijong tami leitung a ‘lungkimna’ sui sui hilel tah ing a maw,
chi ka kithei doh hi. Kapa hinna kamu in keima hinna tampi ahing na siempha jou
hi. Krist sieng abou lungkimna bukim um hi e!. Tami lungkimna mihausa pen ten
jong anei lou, kapa in a na kinei khinkhien pen mi enhuai ahina ahi. Kapa Ka
Hero leh ka Young Gentlement ana hijing hi.
Kum
2005 in Delhi ah ki checkup sahding in kapui a, tuanah Escort Heart Hospital,
lungtang lang a siempen a minthang pen Hospital ah kaum uh a. A Hospital thupi
dan leh Doctor te hoidan leh kamsiem dan aen a agen a alungkim mama hi. Tarik
……..in in Herat Open Surgery ding lah upa ta ahi chieng in Stent mumthum ah ka
thuohsah uh. Stent kithuo ni in akhu ziatlang artery vein a athun uh leh
lutthei lou a, sotkuom tah a try jou un, hitheilou in ahing podoh ua, akot khah
mai a kana um a, Kapa in na sa mama leh genthei kisa ahiding a, amittui in
ahing pumdim a kenjong kana koi pai hi. Tuami ni a kapa mitui luang kamu patna
ahia ka lungsieng seng seng hi. A aw nei sun in Kapboi bangma hing bawlsah non
sin aw, ahing chi hi. Tuachin, na utlou a nathuoh joulou leh bawl teitei lou
ding in ka room ua kapui kia ta hi.
Sotlou
in Doctor ten ahing veh uh a, zingchieng in akeng lam (akhal) apan try kie vai
stent pen thua teitei ngai ding ahi ahing chi uhi. Kenjong kapa kajawl a, atop
in aman jong ahing theisiem hi. Azing ni in Operation threatre ah kava kitawl
lut kia ua, thumna tampi toh kaha khie ua, tuachin tomlou kal 30 minutes vel
chau lah in ahing toldoh pai ua, lohchingtah a thuajou ahita ahing chi uhi.
PTL! A masa ni bang in kipahna luankhi toh kaki vaidawn kia uhi. Mangpa hoi
hina maizen e maw! Ei ding in.
Escort
Heart Hospital a ka Doctorpa uh leh Nurse te kepdan lungkim mama in tambang in
laa khat phuoh hi.
Vondei
masuon hammol lai ah,
Doctor
siem tong ka doh koi aw e,
Tong
dong sangson, Sian hepi na in,
Amun sangpen ken vatang ing e.
Ka
kinepna bang un ahing damdoh a, sotkuom insung ah kikhum in adu thei ding
ngaituo in amou Chinglian@Ginsangmuan Nu kipei jing te amu chieng in kipah seng
seng in tambang in la khat ana phua kia hi.
Siansung jingvai na homsiam
a,
Sungdu
nek niang ei tul kim chie, Sangmuan Nu aw!
I
sian sung a damtui i don;
Tang
bang don non kit kilom sang e!
Atawpna
ding in, Kapa ahileh, kei ading in ahing Zilsahtu, Ahing Sinsahtu, ahing
Makaitu leh lungkimdan hing jilsahtu ahi. Aw! Mangpa, Pa ching tah khat nahing
pieh jieh in tuni keima kei ana hi hibou ing e! Ka lung akim seng hi.
Here
lies the grave of my dearest “Dad”
Lying
lnely beside at the corner of the burial ground,
The
Sun dips, the Star rush out;
The
moonlits began to sine above the lonely grave.
The
morning’s dew drop wet the grave,
And
the gentle breeze brings nostalgias.
The
fond memories which we had all together,
Still
linger in our mind.
Right
from the time you held me in your arms,
To
the day you left us for the heavenly abode,
I
am holding today, tomorrow and forever,
On
the beautiful memories of your love and care,
That
have made me the person I am today.
Just
once last change, I wish I could get to hug and hold you;
To
never let you go again,
You
are, our everythings and dearest one.
WE
as a families, will be missing you ‘Dad’
Death
may have taken you away from us, but my life’s hero,
You
will forever be…………………
Loving you,
Your Son – Boboi
Your Daughter in law –Naomi
And Your grand daughter -
Nianghoikim
Elizabeth Chingmanngai, DHQ Tuibuong
Kapa pen mi hat, mi chomngai, mi ginum ahi. A ginum nate jiah in atate a
iit mama a, ka neu uapat in sil-leh-ten,
neh-leh-tah koima ahing dugoh sah sih hi.
Kapa ka iitna laa:
‘Zuo aw! laukha napham jong in,
Siangsiang
tuang kang kom chiang “tuun aw namin
Hai thei bang ung lou jel ung e, tuun
aw”.
Kapa Pumjagin ahi leh Pa muanhuai tah leh, Pa ginum tah kapa ahia, ka
leitung Pasien jong hi.
Kapa in ta sawm-le-khat (11) ahing na ei a, Pasal 6(guh) leh Numei 5(nga)
kahi uhi. A hanta ziah in, a tate mineh, misil deigo lou in leh gualnua
phachiet in ahing koi hi. Saa matsiam leh Nga matsiam leh, mi hepisiam Pa kanei
hi. A tate ka nopsa mah mah uhi. Zingkal itho le, Ann huanna mun ah, nga ana pa
phengphung sah ah, nitah lam le, Gama pat ah, saluong khat toh ahing vaitung
ah, azi atate ka gongtai mah mah uhi. Ka uipi uh Ngangkang(Dog) tohsa aman gige
a, saku bang atam man sim a, tunitan in sakuling (porcupine thorn) kahau nalai
hi.
A
tanu thumna kei, Chinkhannem@ Nemnu in Kapa Delhi khopi tuallai ah tarik
05-03-1992 in vanleng in kapui a, Delhi khopi nunnuam laitual ka kaipi hi; Pa
aw! Delhi khopi ah, nunnuam zaidei I oilai nite, hing kilekia thei hita mai jen
le mo! Asun, azan ah, hing enchim louding hi veng mo, Pa! I heina pou ah Mangpa
muong in donbang kituah kai vai aw PaPa!!!! –Nang bou nahi ka Pa neisun PaPa!.
Tuin, na lungkim na ding ahi pou leh genhei hasat jong ka tuoh ngap hi. Khovel
ah nabolding jousia nabawl kimta a, na tate leh natute zong lung muang tah in
nang nua sia a, kaha amuang ta hi. PaPa!
nang jong lungmuang tah leh, kipah tah in ana mangpha hoi penpen PaPa. Kei na
tanu Rosynu hing ei, Papa.
Ka
hing laaphuo hingna ngai khiet sah aw, Pa!
Mel ah lommo e, kuul sing natan mai
mo,
Tong dong theilou nahi tahmai, Pa.
Insung naubang kap in, a thon vang
kholai ahi;
Tu-leh-Zua lainat na, gialbang adap
jou ta.
Tung
thangvan ah, Pa’n hing en suh aw!
Insung mi
hizapin, kang lamtuoh uh,
Lungsiatna
mit pum in, ngil theilou suong dawh ung.
Damlai hinkhuo ni hi, ataom ngei
Pa!
Na lenkhompi natun-leh-zuo ten,
Vaihah na silpiah toi in, na lung
damsa tung ah,
Tunnu mittui pum in, kipah mai sua
zou lou e.
Na damlai a, I um khom lai nite;
Ka geldoh chiang in aw, PaPa
Nang ka zan mangding in zong, kadei
nailou hi Pa,
Na hagau beh ah, hing leng khompi
lou ding maw!
Na zalna laikhun tung, mel mu
chiang in,
Insung kim a, naubang I awi na,
Mel in lang e tuunnu leh na zua lai
gil ahi,
Bang chih le ngil ni, tuang hing
tung ding atai, Pa.
Nu. Chinghauniang, Zomi Colony
Kapa
in ahing iitna thute junkie thei a, damna hing piah jiah in, Pa Pasien kung ah
kipahthu kagen masa hi.
Kapa
ahileh, pa nunnem leh pa muanhuai ma ma ahi chi kathei hi. Ka neulai a patin
anung tamveipi kajui kha a, sil bangkim ah ahing kipahsah a, jong ahing lungmuong sah hi. Neh leh don ah
jong ahing taihsah jing hi. Kapa ahileh sil bangkim ah afel a, sa-leh nga mat
jong asiam mama hi. Ka neulai in kappa toh nga ahing beng pi jel jel a, ka kipah
thei mama hi. Tunitan in anung kajui nate ka manghil theisih hi. Sil bangkim
kasep kabawl chieng in ama ka theidoh jing hi. Atui-a Al kaneh chiangin, Ka pan
ang piahlai bang leh ahing puohlaite bang kangai tuoh a ka ngai mama hi. Theiga tuituohte kaneh chiang in Kapa in
theipi gah ahing puah lai kagel doh a, saa kaneh chiang a sahmat ahing puah lai
kagel doh hi. Nga kaneh chieng nga ahing behpi lai kagel doh hi.
A topna ah, kappa hing
iitna, kadam sung in kagen seng jou sih ding hi. Kei a ding a achitnate leh
ahing itna kadam sung in kamang hil sih dingh, Pa aw! Ka hing ngai hi. Natanchin tom kim a kagel khu thupah ning
piah sah in aw?
(L) S. PUMZAGIN AHIHNA LEH
HIHKHUA MANDAN TOMKIM
By Upa Khaichinmang, Chief of Tongdam
(
Pu S. Pumzagin Zawlpa, Zawl gin um ahi )
Pu S.Pumzagin a mi
hina leh hinkhua mandan taangpi tam anuai a bang ahi:-
A MIHIHNA:- A damlai
in, mi hausate zong a eng tuam sih a, mi gentheite zong a musit ngei sih hi.
Mite in atung a dihlou tah a vai ahawm khum chiang unjong athua siam mama a,
Sil dihlou khu ahoilam ah heikual tei tei in Pasian kung ah a aapkhe zel hi.
Tam anuoi a bang in ami hihna ahi:-
(a) A Tate A It Dan:- A tate a iitdan asang
mama mei hi. Atate’n mi apha nading in, Inn leh lou jong taan ngam a, atate
ahin khiet nading in mun leh mual ataan ngam a, zong ana taan hi. A tate
khentuam anei mong mong sih a, Numei Pasal aun in a iitdan akibang sah hi.
Atate laisiam na ding angaitua vevaw a, sum leh pai ama ading azong ajah ngam
lou jang in, hinkhua ana mang hi. A tate adeisah na asang seng jiah in, nata
toh akehna teng aphaw jing hi. Sildihlou mong mong akipahpi ngai sih a, sildih
kipahpi jing mi ahi. Laisiemna lamah amawl mama a, hinanleh zong, silhoi leh
sildih lam ah apil mama hi.
(b) Tu Leh Ta Pi Leh Pu:- Tu-leh-ta ngaina mi
ahi. Tute nehding in bangma a iit ngaishi a, anei alamte zong atute ding in it
anei ngai sih hi. Tuten van anget chiang in aneiloute tanpha piah asawm hi. Api
leh apute zong a iit mama a, zong a zatat hi. Pi leh pute suh hasiat khading
zong ajau mama hi.
(c) Lawm Leh Gual:- Numei naupang, nungah,
tangval, nupi papi tehsie chi umlou in a
kipol pi man man toh akipol thei hi.
HINDAN: Pu Pumzagin
khu chiemnui siem mi ahisih a, hinanleh min chiemnui abol chieng in anui a,
aman jong cheamnui abol pai hi. A cheimnui bol chieng in mi anui lou pen
lamdang asa tuom sih a, chiemnui a bol thouthou hi. Ne leh tah pen atui
ahilouleh atuilou chi umlou, a um bang bang in gentam lou in aneh a, atui lou
chiang in atom ne a, atui chieng in atam neh a, phun tamlou sehlou in hinkhua
lunkimtah in aki mang hi. Alungkim lou chiang in alungkimlou na gamteng ah agen
thang jeng jung sih a, kei kung ah sil umdan awl in ahing houlimpi zel hi.
Tuate Pasian a aap ding ahi kana chipi chiang in, ka thugen aban gen nonlou in
ajui pai a, Pasian kung a aapding ahi ka
chi chiang in, ka thugen aban genbe nonlou in ajui pai a, Pasian kung ah a aap zel hi.
ALIMDANGNA: A lung tha
mama chiang in zong alungdam pai hi. Sil leh Ten ahoi, amantam zong a ngaina
vateh sih hi. Sum leh pai zah na lam chil tah in azang hi. Nehthei, dawnthei
chite zong angai na vatun sih hi. Mi van nei, Inn leh lou chite zong a eng
vatun sih hi. Mi van nei, Inn leh lou chi zong a eng vatun sih hi. Sum leh pai
a zong mihausate a eng vateh sih hi. Lawm leh Gual, U leh nau mi ki chi mawmg
mawng sol a tum mawng mawng sih hi.
By: Upa
Chinkham, Chief of Zomi Colony
Pa Pumzagin ahileh mipawl nuom,
miham tamlou, migen nuom leh michitah mama khat ahi. Japan gal nuya,
Independence zou KUm 1949 lai (ka angval tung lai) vel in Pa Pumzagin toh Tedim
gam lam ah sum dong/met bawl ding in ka va kuan ua, Singngat apat Behiang a
gieh in, Behiang apat Khuoivum khuo ka tung ua, Khouivum ah Khodou ana bawl ua,
tami mum ah nungahte toh kava lam ua, Tuni lam ding zing chieang lam noulou
ding ngahnu tangval, ngahnu tangval hounuom ngainou lawm, ngainou lawm e,
ngainou lawm aw e!’ chia la sa a lam in, nuom kasa mama uhi. Khuoivum apat in
Mauvom ka tung ua, ka van zua te uh ahilehKampawn/Kauvom, Khausan te ah. Mauvum
apat in Bualli khu ka tung ua, Bualli khou ah Mahajon Pu Pauzakam Inn ah
vamimchim suun ann in ka ne ua, tuana kipat Tedim ka tung ta uhi. Zinbu ah zaan
2 leh 3 ka giah ua, tuanah kavante uh ka khong zou siang tau hi. Tuachiin kang
kinualle ua, Mauvom kang tung a, tuana pat khomui hiuhiau (sanggam melma)
laitah in Tangpijol kang tung ua, tuana pat aman Sialna lam azuan a, Pa
Vumzakam in Munpi lam azuan a, ken Singngat ka zuan a, SIngngat a khodou laitah
ka tung hi.
Ama ahileh La phuoh lunglut mi
leh laphuoh siam mi ahi a, keizong tam aney a bnag in laa ang phuoh hi;
‘Siankai bangzawl I Pu Chinkham Modern School
tuol
nunnuom aw e!
Modern
School tual nunnuom ah
lungkituoh
Zodam tuibang lungkhawm lei nuom e!’
Tambang a
Pa Pumzagin @Pa Gin toh hun sotpi apat nakipawl khawm ka hina uah, ka
lenlainite uh ka ngaituo khah chieng in lunglen um kasa a, A,a zong a ngai hoi
mama hi.
Atu atate Mangpa’n tuhpa peih in guolzawl tahen.
Pu Pumzagin Dopmul Sielna vangkhuo
1947 in, ama Tangval mei hoih leh duang ching mel kilom tah ahi. Ama mi hamtam
loukamtaom mi ahi. Ama nungah kat vateh lou mi ahi hi. Nungah ten zong ahoupi
ngam atam sih ua, avat ngam sih uhi. Tuaziehin, leh mohpuohna ahau zieh in
Zii(wife) zong a neiha pol ahi. Ama a Nu leh a Paten a nuasia bai ziah in
nataga a hing suoah ta uhi.
A sanggamte lah a upa pen ahi
zieh in insung mohpuahna ama kung ah kinga in, anauta kem tou a, Nuupi-Papii
asuah in, anaute teng Inn asuang sah chiet jou hi. Ama nasep hat leh pontho mi
ahi. Michitah mi jong ah. Sumkolvei (Business) bawlin Burma gamlam ah jong a
jin zel zel hi.
1947 kum in Zingngat khuo ah, Sealna pan in
Kristmas ahing mang a, nuam kasa ma ma uhi. Tuana pat in Sialna a Bieh-in
(church) lamding thu aum hi. A kumkia 1984 kum in Ama lamkai na in Sialna ah
Bieh-iin alam pai uhi. 1948 kum Haitha loptoh thuoh in Bieh-Iin kot honna
Singngat Hattuom toh ka ang khom ua, anuam ma ma hi. Tuami ni kikhop na
Bieh-Iin in ahing dolzou lou in inmai a tou leh ding zong a um hi. Sialna
Bieh-Iin ama phu ahi.
Pasienthu lam ah lunglut na nei in, a sikuan tan
in Bieh-Inn akai vevo hi. Biahin atun joutan in Bieh-Iin kai a ngaisah hi. Tualeh, amapen mipolnuom leh ngaihuai tah mi
ahi. Zomi Colony ah 1979 kum apan ateng sung in Atu-Ate ngaituohna in munlian
pi nei in, Inn hoitah tah alam khia hi. Tuami nua jouin ama kum 95 a hi in
A-itt a angai teng nuasie in ahing peisan ta hi.
-Upanu Thiemnu, Zomi
Colony
Pu Pumzagin pen mipawlnuam, milung sietsiam,
pute jatat dan jong siam ahi. Ama pen angap liei nahleh Bieh-Inn kai
chivel, Devotion chivel pel ngailou ahi.
Christmas, Kumtha chivel chieng in Nupi-Nungah chivel toh pulpit ah ahon a
lasah chivel a thanuom mama hi.
Apu, Upa Ngulzakhai toh a kingai, aki-iit mama
ua, lengkhop chieng in kougel in singpi noukhat khamlou chin Nungha te
bang nou 2 leh 3 a kipesha zel uhi. Nungah ten noutel gel singpihai
lom lom chin chiem nui kom in nou 2 nou 3 bang ape jel uhi. Apu Khai dam leh
atanchin tampi gending thei ding hieh, ken gending jong tampi theising hitan in
hunsah vang, kipah ing ei.
-Pu Suohchinkhup, Khienglam
Hauliankap na laithon kamu in ka lung adam mama
hi. Tu in napa Pumjagin toh ka tatna teng uh hing gen vang e!
Khatvei Geljang khuo a hoh ding a kakuon uh leh
OC khat leh contable khat hing pei in hei a hoding chie ka dohleh OC pan
Ngulkap leh Pujagin case thu ngatuo ding a hing pei kahi uh ahing chi hi.
Ngulkap in ka kanglei ah vaimin sel sawmli (40) kalah hi achi hi. Humi ending a
hing pei kahi uh achi hi. Keijong Ngulkap in lou neisih ka chi leh Contable pa’n
nang bangma theisih the ahing chi hi. Keijong ka thei sih madiai, kalou uh
akipeh hi ka chi hi. Tuami in ahing pei ua ahing en ta uhi. Tuami in Ngulkap in
ajuou agen athei ta uhi. Tuachin, a thaini chieng in SDO Office a na hing
peiding uh ahi, ang chi uhi. Kavapei uleh Saap pan jong juothu ahi chi athei in
a case a kat ta hi.
Tualeh 1953 in Nahdai a gam vah ding in kakuan
ua Pumjagin in Sajuhtal khat aman a ken jong Sajuh khat leh sakhi khat ka man
hi. Nikhat ma Nengjagin toh katum un guo(bamboo) suon ding la in Mimlei kot a
kakuan uhi. Tualeh khopiguo hing juu in kalompa uh Nengjagin khodam in ahing shi
khielta hi. Tuahin aguo jong kasuan namunte uh kathei nalai hi. Tua leh a
guobal (Bamboo root) kala na uh Hinangjang kot hai. Tuami kum pen kum 1954 kum
ahi.
Khuainuai leh Nahdai gam kava kuon kia uhi.
Khopiguo hing juu kiain, tuachin singpang ka bel uh leh, huipi in asing ahing
muut tong sah kia hi. Koujong a lohna ding theilou in hasa kasa mama uhi. Tualeh
Nahdai zoulai ah Nengjagin in Sampi tuuh-thum( 3 foot) khat ahing kap lia hi.
Tuah ban a Innlang ah ka peita uhi.
Pumjagin pen mihat, mitaima leh mithanuom ahi.
Tualeh kanglei ngai in ka kuon khom jel ua, khat vei ama kanglei ah ka gieh ua,
kaht vei kei kanglei ah kagieh zel uhi. Tamtan
in jou vang tam siang a thupi jo zong um ding ahi hinanleh ka gen theilou kada
mama hi.
U Pumzagin amin nou in Pumpheng aki chi hi. Ka
neulai in ka Ni Suohchingtanu tahpen Nengjavung ahia. Pasal hi leh angongpi gu
kaneh ding ahia. Tuachin numei ahijiahin U Pumpheng toh ang kiteng ua, Sialna
khuo ah ateng uhi. Sialna khuo ka Ni eh ka Gang toh kava hoh ua tuanah U
Pumpheng ka mu masah na kathei masah na ahi. Ama tanchin gen ding tampi ka
neisih a, kachi na in, kei naupang nou khat kahi jiah in atapa (late) Daljahau
toh kigop thei kahi.
U Pumpheng Khianglam kuo ah ahing teng ua, mi
thagol minuou ahia, atha ahat mama hi. Tuitha ang a vaimin lei a bol a, vaimin
hambot in nisa naui ah puasillou in apang a. Nikaht kou naupangete a kisil ding
a kava pei uleh guotang in ang del a ka tai uleh ang nuahat kia a, hing pei ua,
kahing chiemnui hi ei, ki silkhom vai e chia kou ang hatkia chieng kajau ua ka
ut nnsih uhi. Tui nuam hom ah gam ava vahleh Sajuh tal ki bongkhat a man hi.
Azi Nengvung sih jou in jitha ang nei a kou
naupang ho azi tha en ding in kapie uleh ang na kihoh a khat khat in kava en
ua, hoi kasa chiat uhi. U Pumpheng pen thagol mihat, nasep silbaol ah mi kukal
ahi. Aloi agual toh a kihau lam kathei khasih hi. Alian ameng toh jong kigop
thei, kihouthei mi nunnem ahi.
PU ZO SUON APAN
PU SUANTAH KHANG THU
Pu Zo suan
ZAHONG ahileh Mongolia –Tibet mualzang leh sanggam lang apan mi ahi. Apa Shan
te hi a, TIBET gam apan hing potkhe pawl ahi uhi. Pu Zahong pen a apa sih jou
kum 40 val bang Kawl kumpipa
khutnuai ah na om den hi. Kawl kumpi pa
vaihawm na leh, nuai netna thuoh jou non-lou
in in, Kawlgam sung
ah hing lut pawl te suan
ahi uhi. Kawlpi
ah khul akichi a tenna mun pansan in hing tai tou ua, Thuamvum hing tung
uhi. Tuami mun pansah hei gam lang a hoipen diei chi in agal etkawi kawi ua,
Saijang khuo leh Phaileng khua kikal, Chiimuai gam mu ua, tua mun ah ahing teng
ta uhi.
Kawlgam apan
ahing tai tou masang
in Pu Zahong in ta pasal khat
nei a, amin Pu Suantah ahi sah
hi. Kum li(4) val sung in gam hoizawhna mun dang sui in kuon ua, Shijang khosah
khua gei ah gam khat
Suantah khuo mu uhi. Pu Zahong in a
lawmte kungah agam ah Ann a hoileh hoilou itheichien nading in louneu nou khat
ihou ding ua, ann a hoih leh tami khuo mah a iteng ding uhi, achi hi. Tuachin
louneu nou khat bol uh a, Chiimnuai khua pan san in gal hoh uhi. Tam louneu ah
balpi ngentang ching uh hi. Baal toh hun in, agam hoipha mama ahijieh in baalpi
pum khat pasal khat puoh khop phajou hi. Tuabang gamhoi ahi chi athei chieng
un, Pu Zahong leh alomten Sizang gam ah khosah khuo sat uhi. Tami khuo asat joh
uh kum sagih jou chieng in Pu Zahong ahing sita hi. Pu Zahong sihjou asawt lou
in Pu Suantah in zi nei hi. Pu Suantah pen khua-leh-tui tawh nuam tahin teng a,
apa a sih vang in aan neh tui dawn kiching tahin khosah tou hi.
PU SUANTAH TANG
TANGTHU:
Pu Suantah ta pasal nih, Pu Ngengu leh Pu Neihlut nei hi. Pu Suantah ahi leh
mi duong sau leh thagol mama leh mul hau
mama a, akengphang todong in mul
apou dim hi. Phaiza khuo
hausa ahi laitah in
salieng-tangseu a kai hi. Salieng vapuohten, a sasem na diing tem, asa koina
ding lawh, asa khilna ding siatul tawh a puohzel uhi. Nikhat Gangte
pasal khat in Sazuh tal aman a salieng Pu Suontah Inn ah avapuoh hi. Pu
Suantah in ‘Na salieng maimai lah nang tut a, hei e, na sakoina ding law?, hei
mi a hiei, na sa semna ding tem? he e, nasa khilna ding siatul? chin ana dong
ta hi. Khum in Gangte pasalpan ‘bang ding a salieng nakai beh phasalou a –alaw, atem, atuul na chi
nalai vaset amah? Achi hi’. Taubep in Pu Suantah in zong ‘pei inlen, nasa koina ding law, nasa aatna ding tem, leh na sa khilna
ding siatul vakilah taw’ achi hi. Gangte pasal zong chimaw leh jum seng kisa in
a salieng man in ‘hi aw na sa koina ding chieng, na sa aat nading tem,
na sakhilna ding siatul’ chin Pu Suantah thumvei tah asaat thop a, tuabep in Pu
Suantah kipuoh in, tuanmi ni apan jong khal damjou nonlou in ashita hi. A
damsung in atate zi aguon chiet man hi.
PU NGENGU:
Pu Ngengu pen Sizang te pu hia a, Pu Neihlut pen Pu Dopmul te pu ahi
hi. Bang jieh a, Pu Ngengu Sizang te
kichi den ahie I chih leh, Pu Suantah khua mun gei ah, Ciikpheng a lian mama
khat um a, Pu Ngengu hah leh suante tua mun ngahsuah den ahijieh in tuni tan
todong in Sizangte kichi den uhi.
PU NEILUT:
Pu Neilut pen a upa Pu Ngengu toh ki hasietsuo ua, Chimnuoi khuo ah inn
tuon hi. Chimnuai khuo a kum 2 bang ateng jou chieng in ta pasal khat nei a,
amin Neihzo hisah hi. Pu Neilut pen a upan bangma toh Inntuonlou ahi man in,
amah leh ama ki tawm tawm a, mi neih sa te leh mi nei-leh-lam deih gawh lo in
kining ching tah in khosah hi. Chiimnuai
khuo ah kum sotpi teng den a, atate zi leh ta, gou a
neihsah jou chieng in ashita hi.
PU NEIZO:
Pu Neihzo pen in tapa tampi nei a hinanleh, tuami hunlai in mihing Puulpi
nivei-thumvei pi tung a, ata tamjohte damjoulou in shi sieng uhi. Pu Genzo
atang in na suata hi. Pu Neihzo in mite lah ah, chitawm mama nanleh; pilna khat
nei in genzo mama hi. Tuajiehin in atapa min ding in Genzo na hisah hi.
PU GENZO:
Pu Genzo pen a tangval masang in apa in na sih san a, tuachin anu in
tulpi hi. Tagatah a hing khanglien hinanleh mipilvang mama ahi a, a samat,
gaal-mat hat jieh in a khuo-leh-tuite kung ah maitang in minthang mahmah hi. Pu
Genzo in tapa tampi nanei ma nanleh, a tapa tahpen Pu Muammul chau na suahta
kia hi.
PU MUAMMUL OR
DOPMUL:
Pu Muammul pen apa shi nua chieng in tapa khat Pu Mulpi nei hi. Atapa
Mulpi pien johtah in azi shi a, tuabepin Pu Muammul in zi thah nei kie in
tapa li(4) nanei a tuate ahileh; (1) Pu
Hanthual, (2) Pu Guizo, (3) Pu Hawlhang
leh (4) Pu Kunhen
te ahi uhi.
Nikhat Pu Mulpi in anaute
teng hankhawm in, apa Pu Muammul vaihah na bang in Sizang gam a unaute
kan ding in Pu Hawlhang leh Pu Kunhen sawl ta uhi. Sijang gam Suontah khuo a
vakan masa ua, tuanah unau ana teng te’n koute teng jong Pu Ngengu (Pu Suontah
tapa tahpen) suonte kahi
uh achi ua, tuami
ei Pu te’n jong
Pu Neihlut ( Pu Ngengu sangampa) suon leh hah te ahidan uh va kigen tuo
uhi. Unau Sizang te’n a sanggamte uh hoihtah a
na ziintun in sotkuomtah thamsah uhi.
Tuachin, Pu Hawlhang leh Pu
Kunhen ahing kileh kia ding bep un,
unau Sizang te’n ‘unau sot tah kikhen ihi chieng in Sijang gam ah hing
peikie ta un’ chin ana chiel uhi. Tamthu te puoh in Pu Hawlhang leh Pu Kunhen
jong ahing ki nua le ua, asanggam dang te kung ah ava kalsuon daan teng uh leh
unau Sijang te Pu Ngengu suon ahidan ahil uhi. Tuathamlou in Sizang gam a teng
dingin a ana chial dan uh jong gen uhi. Unau ngate jong kithutuoh tah in Sizang
gam, khosah khuo a teng ding in lal ta uhi.
Nikhat Pu Suontah tu-le-ta te’n, I sanggamte atamjo tenna mun Haidawi ah
ei zui ta un chin azawl kie leu leu uhi. Unau pawlkhat in unau kiiit kingai a
kichiel ihi leh, chin ana jui
uhi. Manipur guundung
ahing zuitou ua, Hai-dawi ahing tung ta uhi. Tuhun chiang dong
in asuan-ahah te Zo kual mun leh gam ah kiteng den hi. Pawl khat in Manipur
guundung leilu lam manaw in ‘Sehken’ khua leh Zosah kual Manipur gamdong na
tungto uhi.
SIZANGTE TOH KIKHENNA:
Unau 5(nga) te Sijang khosah atenlai un,
nikhat gam hing kuon khom uh a,
eipu te’n phuolphu tuom sat in, unau Sizang te’n jong phuolbu tuom sat uhi.
Nikhant ei puten Sazuh khat man in unaute a malpi khol uhi. Unau Sizang te’n
jong, nikhat VALUK khat man in amei pum
pen a buh mai uah khai uhi. Tuami eipute in amu tah un hasie kisa in ‘ei bawn
Sajuh meitom kiman a, amalpi kikhol, I unaute’n sa meisau pi man uh a, eikhol
ve samlou uh’ chi toh ki hasiet suoh in innlam
kinualeh ta uhi. Sijang toh kikhen ipute’n tam bang in lapi naphuo uhi:
#Tuan aa pupa laizom aw e,
Ih khenna vangla sang ee.
I khenna vangla sang e,
Luh vamei aa khen aw e na ci uh hi.
Tuachin ei pute uh, unau nga teng Chiimnuai khuo ah hing lal kie ta uhi.
Chiimnuai khuo ahing tung kie chieng uh, innmun lougam kining ching mujou
nonlou in, Chiinuai khuo ah sotpi teng uhi. Unaute ki iit leh kihuai mama
ahijieh in mite thangsie mama a, a kikhen theina ding uh leh aki siet theina
ding uh ngaituo uhi.
PU
ZO SUAN APAN HANTHUAL KHANG SUTNA:
1.
|
Pu Zo
|
|
2.
|
Kipmang -Chin Hil,
Neihtong
|
|
3.
|
Nawphut – Leimang
|
|
4.
|
Nawsong –Phusong,
Suongkop
|
|
5.
|
Songthu
|
|
6.
|
Thatlun
|
|
7.
|
Sungmang
|
|
8.
|
Songkip–Songza, Zakhai,
Zahong
|
|
9.
|
Suontah
|
|
10.
|
Neilut – Ngengu
|
|
11.
|
Neizo – Genzo*
|
Genzo:
Suonte-Khupmu-Henkai-Suonkhup-Suonman
|
12.
|
Dopmul
|
|
13.
|
Mulpi
|
Hanthuol, Guizo,
Hawlhang leh Kunhen.
|
Zahong:
Mate-Samte-Taihtul-Lienzaw-Tawtah-Tungnung-Phiamphu-Ngaman-Huba-Haibawng-Ngaite-Vohmai.
PU
HANTHUOL KHANGTHU APAN PU LAMZAKAM HAINET SUTNA:
14.
|
Hanthuol
|
Tapa Hilkhup
|
15.
|
Hilkhup
|
tapa Lalmang
|
16.
|
Lalnang
|
tapa Nangtuong
|
17.
|
Nangtuong
|
tapa Multhang
|
18.
|
Multhang
|
tapa Khupkap
|
19.
|
Khupkap
|
tapa Dopau
|
20.
|
Dopau
|
tapa Pautong
|
21.
|
Pautong
|
tapa Lamzakham
|
22.
|
Lamzakham *
|
tapa Tonglang
|
23.
|
Tonglang
|
tapa Thangkham
|
24.
|
Thangkham
|
tapa Damzachin
|
25.
|
Damzachin
|
tapa Kamchinthang
|
26.
|
Kamchinthang
|
tapa Chinliankhaimung
|
27.
|
Chinliankhaimung
|
tapa Thangbullian
|
* Lamzakham tapate : Tonglang, Tansel, Vumvial,
Tawngtut.
FLOW CHART
PU LAMZAKHAM HAINET
SUNG TENG
|
PU KHAAMDAL DOPMUL:
Ka Pu Khamdal
minunnem, lawm-le-guol khawl dan siem mama
ahi. Zogal, 1917-1919 lai in
Zogal dou in
ana pang hi. Nikhat Singngat Kulpi
en in a lawmpa toh a kuon ua, Kulpi en a adah lai un, Mangkang Sepaih
(British Army) te’n galgam lapi a pansan thoutah na kap uh a, alawmpa pheipi a
kap tongsah uhi. Pu Khamdal jong achi
nading dang um nonlou ahimanin, alompa a alieang tung a khang pai in, a khuo uh
(Nahdai) tan a tunpi hi.
Nikhat a lawmpa
‘Tuangin’ toh gam a vavah uleh Humpi Nelkai nupa in Sazuh khat ana neh laitah uh atuah uhi. Tuaching, Pu Tuangin ana
tang pang in, aman’n tempawng toh
Humpi nua zui a, humpi in ana ngih leh, aman’n ‘ka Pa- tapa-Hanthual tapa
chi’n kitom in a
kiminsiel a, khumi’n humpi
a tai a, a lawmpa in ana kap a, tuami Humpi Nelkai
a man ta hi. Tami a samat na uh ah tambang in la khat a phuo uhi.
#
Namtem tawi a, siallou dang leem,
Keipawl ngalliem kisa’ng e.
Sangmang
nuazui, kawlchieng phu e.
Sumtuol
ah laam tang kai e.
Zogal venjou 1921 in
Nuamzaching toh a kiteeng ua, tapa ni; Pumjagin leh Vialzahau leh numei ni:
Thongchin leh Chingzaman anei hi. Hunchi khat in, Singngat ah hing teng tou uh
a, tuana pansan a U Goukhai toh Sielna Khuo
a saat uhi. Sielna khuo a tunnua in a damthei ta mohsih hi. Kithoina
chimkim in kithoi in hinanleh a hatlah suhsuh tam oh hi. Damlou gim a aumlai in
tambang laa khat phuo hi.
##
A khu lenvui a kai zong in,
Suan vontawi ka zaulou e.
Hing
lel ve ua, khuo kim guol aw,
Kamkei
bang giel sa hi’ng e.
Tambang hinkhuo
gentheitah a jang in, 1949 kum in
a iit
angaiteng leh akho saat
Sialna khuo nuosie in ahing na peisan ta
hi. A sen iit, azi Pi.
Nuamjaching in jong a pasal suun kom in, a iit atate nuasie in ahing na
mualliam san kia ta hi.
FLOW
CHART
PU
KHAAMDAL APAN A TAPA NI TE
|
S. DALZAHAU @ DALHAU THEIJING NA
Pa
Dalzahau @ Dalhau ahileh Pu Pumzagin tapa tahpen ahi.
1961
in apieng a, tahsa damlou jieh in March 1, 1982 in a iit teng nuasia in ahing
na peisanta hi.
Vai mang siemsil dawtam tungah,
zuo aw na mel va bang tuong e, tong kup theilou,
lai ah na sa’ng, zuo aw na min theibang lou lou veng’. –
Atapa Thangsuonmung
|
S. Dalzahau @
Dalhau (1950-1982)
|
UPANU CHINGMAN THEIJING NA
Upanu Chingman
ahileh Pu Pumjagin Suantah nautum pen ahi. Nautum ahina toh, a U Pumjagin in
alungsiet tuom mama hi. Ni Chingman in jong a upa aiit na a lien sengseng a,
ashi tan dong in ka u hing iitna chi gen mangmo kei hi.
Upanu
Ni Chingman (1944-2009)
|
NI THONGCHIN THEIZINGNA
Ni Thongchin ahileh Pu
Pumzagin sanggam numei nite lah a tahjo pen ahi. Tahsa damlou na jieh in March
11, 2015 in ahingna muolliem san ta hi. Ama ahileh Pu Pumzagin sanggam lite lah
a abeina/asinkhum na ahita hi.
Ni
Thongchin: Shini 11.03.2015
|
UPA VIALZAHAU THEIJINGNA
Upa Pu Vialzahau
(1929-2013)
|